استرلاب – تاریخچه، انواع و کاربردهای اسطرلاب

استرلاب – تاریخچه، انواع و کاربردهای آن

اختراع اسطرلاب توسط ایرانیان

ریشه لغوی و ایرانی

مشخصات فنی اسـترلاب

انواع و کاربردها

Astrolabe

مقدمه

استرلاب وسیله‌ای علمی با قدمت ۵ هزارساله است که طی هزاران سال به دانشمندان علم نجوم کمک کرد اجرام آسمانی، محل و وسعت و فاصله ستارگان را با خورشید و با یکدیگر مشخص کنند. همچنین منجمان در تدوین تقویم و تاریخ از این وسیله استفاده کردند و نیز با استفاده از آن مسیر حرکت ستارگان و سرعت آن‌ها را برحسب سال نوری تعیین کردند. اسطرلاب و استرلاب در دانش نجوم. ستاره یاب. جهت یابی و مسیر یابی.

اخترشناسان قدیم، جهت شناسایی و اندازه گیری وسعت و محل ستارگان و حل مسائل علمی و نظری نجوم این دستگاه را بکار می‌برده اند. این وسیله که قدیمی‌ترین.ابزار علمی جهان است،.توسط ایرانیان به جهان دانش عرضه شده است.

اسطرلاب انواع مختلفی دارد که پیش از اسلام، تنها از پنج گونه استرلاب، یک سوم، یک ششم، کروی، جنوبی و شمالی استفاده می‌شد. پس از گسترش اسلام، دانشمندان ایرانی بیشتر از انواع مسطح و خطی و کروی آن استفاده می‌کردند.

اختراع استرلاب توسط ایرانیان

استرلاب را ایرانیان اختراع کرده‌اند، ولی جای تعجب که اختراع آن را به یونانیان نسبت می‌دهند. ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ قرن چهارم هجری در کتاب «الاستیعاب لصناعته استرلاب» می‌نویسد: اسطرلاب و دانش نجوم و ستاره شناسی و جهت یابی. ستاره یاب.

«استادم ابی سعید احمدبن عبدالجلیل سجزی.(سیستانی) استرلابی از نوع ساده ساخت.که آنرا ذورقی نام نهاد.و من طرح استادم را که طبق اعتقاد او بر حرکت زمین به دور خورشید ساخته شده است،.تحسین نمودم،.زیرا این استرلاب بر اساس این اعتقاد ساخته شد که حرکت دائمی موجود که محسوس می‌گردد از خود زمین است نه از دیگر افلاک.»

نظریه بطلمیوس و کتاب المجسطی او که زمین را ثابت و خورشید و اجرام آسمانی را بدور زمین گردان تصور می‌نماید، لغو و بی‌اعتبار است و دانشمندان و آگاهان علوم نمی‌توانند با دانش قاطع نظریه حرکت زمین را لغو کنند. مگر فلاسفه و طبیعی‌دانان بتوانند از راه خیالبافی لغو این نظریه را اعلم نمایند. نکته مهم دیگری که از گفته‌های بیرونی بر می‌آید این است که او و استادش احمد سیستانی، ۵۸۰ سال قبل از کپرنیک حرکت زمین را درک کردند. حال آنکه این.کشف بزرگ به کپرنیک نسبت داده شده است. جهت یابی.

ریشه لغوی و ایرانی استـرلاب

بر طبق اسناد بدست آمده در ماوراء النهر، این دستگاه را «استاره‌لاب» می‌گفتند. «استاره» یا «استره» که یونانیان «استاریوس» می‌نامند، همان ستاره و نام ایرانی است و «لابیدن» از مصدر پارتی به معنی «تابیدن» است.

حسن اسوار از دانشمندان زرتشتی سده چهارم هجری در کتاب «المبتدا بعلم النجوم» می‌نویسد:

«کتابی از علمای اسکندریه به دستم رسید که در آن اعلام داشته بود بنیاد دانش نجوم را در جهان منجم ایرانی، استره – دوقوس فوقانی در ۳۲۰۰ سال پیش از جنگ تروا بنیان نهاده است.»

چون جنگهای ده ساله تروا ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد صورت گرفت، نزدیک به ۶۷۰۰ سال از عمر این دانش می‌گذرد. با این سند خلاف گفته غربیان که استرلاب و نام آن یونانی معرفی می‌نمایند، ثابت می‌گردد. اسطرلاب و جهت یابی و ستاره یابی.

استرلاب یا جام جم

استرلاب را ایرانیان مسلمان جام جم یا جام جهان نما و یا آینه جم می‌خواندند. «جم» با پسوند «شید»،.«جمشید» نامیده می‌شود.که از بزرگترین منجمان و ریاضیدانان و فیزیکدانان ایرانی است.که در تاریخ اساطیری ایران تا مقام خداوندی ارتقا یافت. جهت یابی.

حافظ در غزلی از آینه جام نام می‌برد که منظورش همان استرلاب است که جهان را مانند جام آینه واری به آدمی نشان می‌دهد. قدیمیترین کتاب جامع به زبان پارسی دری.درباره استرلاب و ستاره شناسی، کتاب «روضه المنجمین» نام دارد که آنرا «شهمردان» فرزند ابی‌الخیر رازی در سده پنجم هجری تألیف کرده است.

قدیمیترین استرلابها

انگلیسی‌ها از سده شانزدهم میلادی (قرن دهم هجری) به مدت سیصد سال فرمانروای دریاهای جهان شدند. در این سال‌ها کاملترین استرلابها را از ایران به انگلستان بردند.و اقدام به شناساندن و بهره وری از آن کردند. اسطرلاب.

استرلابهایی که از حدود یازده قرن پیش.و به دست هنرمندان اصفهانی ساخته شده است،.هم اکنون در مالکیت موزه بریتانیا،.موزه ویکتوریا آلبرت، موزه دریانوردی انگلستان و مجموعه شخصی آقای ایوانس.در شهر آکسفورد انگلستان می‌باشد. جهت یابی و مسیریابی.

• کهنه‌ترین استرلاب موجود در جهان.در مجموعه آقای ایوانی است.که به خط کوفی می‌باشد.و حدود ۱۰۵۷ سال پیش توسط محمود و احمد، هنرمندان اصفهانی ساخته شده است. ستاره یاب.
• استرلاب نفیس دیگری.در مجموعه آقای ایوانس وجود دارد.که به دستور شاه عباس دوم.و با مراقبت محمد شفیع جنابدی، منجم یزدی، در اصفهان ساخته شده است.
• بزرگترین و زیباترین استرلاب جهان.در زمان شاه سلطان حسین صفوی،.در اصفهان ساخته شده است.که در تصرف دولت انگلستان است.

مشخصات فنی استرلاب

استرلاب دستگاهی است که آن را از فلز برنز می‌ساختند. در قسمت بالای آن، محل برجسته‌ای با یک سوراخ وجود دارد که با یک نخ ابریشمی دستگاه را آویزان نگه می‌دارد. صفجه استرلاب دایره‌ای است که با خطوط افقی و عمودی به چهار قسمت تقسیم می‌شود.

بر روی هر قسمت،.اعداد و حروف الفبا کنده کاری شده است. صفحه رویی استرلاب را مشبک یا عنکبوت می‌گویند. بخشهای چهارده‌گانه را حجره و مرکز استرلاب را قطب می‌نامند.

استرلاب یا ۹۰ حجره دارد که به آن استرلاب کامل می‌گویند و استرلابی که ۴۵ حجره داشته باشد، نیمه است. و یا یک سومی با ۳۰ حجره و یک ششمی با ۱۵ حجره است. اعداد، بصورت سه‌تایی یا شش‌تایی بر روی هم نوشته شده‌اند.

در مرکز صفحه رویی استرلاب، روزنه‌ای وجود دارد که از آن به خورشید نگاه می‌کنند و از سوراخ لبه بالا شعاع را می‌نگرند. شکلی مانند خط‌کش موج روی صفحه است که بر روی نام ماه‌ها و اعداد می‌چرخد. ستاره یاب.

در صفحه پشت استرلاب،.نام ۱۲ ماه سال.«حمل، ثور، جوزا و…» منطقه البروج و کلمات مشرق و مغرب نوشته شده است.و ۳۶ دایره شمالی دارد.که با حروف متمایز گردیده‌اند. در کنار آن‌ها، مدار حمل، سرطان و نصف‌النهارها،.خطوط وترالارض و وترالسما و سمت الراس رسم شده است. ستاره یاب.

انواع استرلاب

استرلاب انواعی دارد که با عناوین کالتام، تومار، هلالی، چلیپایی، ذورقی، قوسی، جامعه جنوبی، رصدی، شمالی، کروی، مسطح خطی، ثلثی و صلیبی مشخص می‌شود. بر طبق اسناد معتبر، استرلاب ذورقی و صلیبی را ابوسعید احمد فرزند عبدالجلیل سجزی (سیستانی)، معلم ابوریحان بیرونی، در سده چهارم هجری اختراع کرده است و استرلاب رصدی را عبدالکریم نیکمرد قاینی از دانشمندان سده پنجم هجری ساخته است. اسطرلاب.

کاربردهای ویژه

ایرانیان در ابتدا، از استرلاب برای تعیین محاسبات نجومی استفاده می‌کردند. آن‌ها به تدریج در تجهیز و تکمیل آن کوشیدند. بدین ترتیب علاوه بر آنکه فاصله خورشید با زمین و ماه و دیگر ستارگان را بوسیله استرلاب تعیین کردند، توانستند از این وسیله چندکاره در موارد زیر هم استفاده کنند.

• تعیین ساعات شب و روز
• اندازه گیری ارتفاعات کوه‌ها و عمق دریاها
• تعیین طول نصف‌النهار و مدارها و خط استوا
• تعیین قبله و وقت صبح و ظهر و شب
• معین کردن درجات پهنا و درازی زمین
• تعیین مسیر ستارگان
• شناخت اثرات اجرام آسمانی برکردار و اندیشه آدمیان.

بوسیله استرلاب، زمان حرکت خورشید را در ۳۶۵ روز و یک چهارم روز (یک سال) معین کرده و شروع و پایان اعتدال بهاری و زمستانی را مشخص می‌کردند. آن‌ها که در استفاده از استرلاب داناتر بودند، عقیده داشتند که در آسمان ۲۸ منزل وجود دارد و اگر آن را بر اساس محاسبات ریاضی حساب کنند، ۱۲ ماه سال پدید می‌آید. آنان خوب و بد زندگی انسانها را از تاثیر برجهای دوازده‌گانه بر ستارگان اعلام می‌کردند. مثلا هر گاه ضمن محاسبات نجومی، زهره و مشتری در کنار هم قرار می‌ گرفتند آن را برای تاج گذاری، مسافرت، بازرگانی، درختکاری و زناشویی، مبارک و فرخنده می‌ دانستند. جهت یابی و مسیریابی.

دانش نجوم، ایرانیان و استرلاب

ایرانیان صنعت استرلاب و موارد کاربرد آن را به مسلمانان و همسایگان خود یاد دادند. پس از رواج اسلام در ایران،.منجمان مسلمان شده،.کتابهای مربوط را به عربی برگرداندند. آنان خلفا و بزرگان عرب را به نجوم علاقه‌مند کردند و آگاهان این علم به دربار راه یافتند، زیرا شهریارانی مانند محمود غزنوی، تیمور لنگ، شاه اسماعیل، شاه عباس و… در سراسر جنگها، ساعات آغاز جنگ و تاریخ قبول صلح و تنظیم عهدنامه و حتی امور شخصی را با مشورت آن‌ها انجام می‌دادند. اسطرلاب.

در فواصل سده اول و پنجم هجری، دانش نجوم در ایران به حد کمال رسید و خاندانهای بزرگی چون خاندان نوبختی و برمکی و… در انتقال این دانش به جهان اسلام کوشیدند.

 

Astrolabe